پرتوها و ریسک سرطان

Radiations & Cancer Risk

سی تی اسکن چیست؟

توموگرافی کامپیوتری یا سی‌ تی‌ اسکن (CT) یک روش تصویربرداری است که با استفاده از تجهیزات ویژه اشعه X، تصاویر یا اسکنهای دقیقی از نواحی داخل بدن ایجاد می­کند. همچنین این روش توموگرافی کامپیوتری و توموگرافی کامپیوتری محوری (CAT) نیز نامیده می­شود.

اصطلاح توموگرافی از کلمه یونانی توموس (tomos) (برش، یک برش یا قطعه) و گرافین (graphein) (نوشتن یا ضبط کردن) گرفته‌شده است. هر عکس ایجادشده طی یکبار انجام CT، اندام‌ها، استخوان‌ها و دیگر بافت‌های بدن را در یک «قطعه» نازک نشان می­دهد. کل مجموعه تصاویر تولید شده در سی‌تی‌اسکن مانند یک تکه نان از نان تکه‌تکه شده است که می‌توانید هر برش را به‌صورت جداگانه (تصاویر 2 بعدی) ببینید، یا می‌توانید به کل برش نگاه کنید (یک تصویر 3 بعدی). از برنامه ­های کامپیوتری برای ایجاد هر دو نوع تصاویر 2 بعدی و 3 بعدی استفاده می­کنند.

اکثر دستگاه­های مدرن CT بجای اینکه یک سری عکس منقطع از بخش­های جداگانه بدن تهیه کنند، تصاویر پیوسته ­ای را بصورت یک حلزون (مارپیچی) ایجاد می­کنند. Helical CT دارای مزایای متعددی نسبت به تکنیک‌های قدیمی CT است: Helical CT سریعتر انجام میشود، تصاویر 3 بعدی بهتری از مناطق داخل بدن تولید می‌کند و ممکن است ناهنجاری‌های کوچک را بهتر تشخیص دهد. جدیدترین اسکنرهای سی‌تی‌اسکن، سی‌تی‌اسکن multislice یا اسکنرهای سی‌تی‌اسکن آشکارساز چند ردیفی (multidetector CT scanners) نامیده می­شوند که  در یک دوره زمانی کوتاهتر از قطعه­ های بیشتری عکس می­گیرند.

 از سی‌تی‌اسکن علاوه بر استفاده در سرطان،  برای کمک به تشخیص بیماری‌ها و شرایط سیستم گردش خون مانند بیماری عروق کرونر (atherosclerosis)، آنوریسم رگ­های خون و لخته‌های خون، بیماریهای نخاع؛ سنگ کلیه و مثانه؛ آبسه­ ها؛ بیماری­های التهابی مانند کولیت­های زخمی و سینوزیت و صدمات به سر، سیستم اسکلتی و اندام‌های داخلی نیز بطور گسترده‌ استفاده می‌شود. CT می­تواند یک روش نجات زندگی برای تشخیص بیماری و صدمات کودکان و بزرگسالان باشد.

• فرد طی انجام سی‌تی‌اسکن چه کار باید انجام دهد؟

طی CT، فرد روی یک میز دراز می­کشد و میز به‌ آرامی از مرکز یک دستگاه اشعه ایکس بزرگ عبور می­کند. در تعدادی از انواع اسکنرهای CT، میز ثابت باقی می‌ماند و دستگاه در اطراف فرد حرکت می‌کند. فرد ممکن است در طی CT صدای غژغژ کردن بشنود. گاهی اوقات حین CT، ممکن است از فرد خواسته شود نفس خود را برای جلوگیری از تار شدن تصاویر حبس کند. گاهی اوقات، حین CT از عامل کنتراست (تصویرسازی) یا «رنگ کردن» استفاده میشود. رنگ ممکن است از طریق دهان داده شود، یا به ورید تزریق شود، از طریق enema داده شود یا به هر سه روش قبل از انجام کار داده شود. کنتراست رنگ نقاط خاصی را در داخل بدن نشان می‌دهد که باعث می‌شود تصاویر واضح‌ تر شوند. یُد و باریم دورنگ است که معمولاً در CT استفاده می‌شود.

در موارد بسیار نادر، عوامل کنتراست مورداستفاده در CT ممکن است باعث واکنش‌های آلرژیک شوند. بعضی از افراد کمی خارش یا کهیر (برآمدگی­ های کوچک روی پوست) را تجربه می­کنند. علائم یک واکنش آلرژیک جدی ­تر عبارتند از: تنگی نفس و تورم گلو یا سایر قسمت‌های بدن. اگر افراد هر یک از این علائم را دیدند، باید بلافاصله به متخصص مراجعه کنند تا سریعاً درمان شوند. به‌ ندرت، مواد کنتراستی که در CT استفاده می‌شوند نیز ممکن است باعث مشکلات کلیه در برخی از بیماران شوند. این مشکلات کلیوی معمولاً نشانه‌ای ندارند، اما با انجام یک آزمایش ساده بر روی نمونه خون می‌توان آنها را تشخیص داد. CT باعث درد نمی‌شود. بااین‌حال، دراز کشیدن در یک موقعیت در طول این روش ممکن است کمی ناراحت‌کننده باشد. مدت زمان انجام CT بستگی به‌ اندازه ناحیه اسکن شده دارد، اما معمولاً فقط چند دقیقه تا نیم ساعت طول می‌کشد. برای اکثر افراد، CT در یک بیمارستان یا مرکز رادیولوژی به‌صورت سرپایی و بدون اینکه یک‌ شب در بیمارستان بمانند انجام می‌شود.

بعضی افراد طی انجام CT ترس از ماندن در فضای تنگ و محصور، دارند. اکثر اسکنرهای CT فقط بخش‌هایی از بدن را احاطه میکنند نه تمام بدن را، بنابراین افراد در یک دستگاه محصور نمی‌شوند و بعید به نظر می‌رسد که احساس ترس از فضای تنگ و بسته ایجاد کند.

زنان باید به مراقبین بهداشتی و تکنولوژیست بگویند که احتمال دارد باردار باشند، زیرا تابش CT ممکن است به یک جنین در حال رشد آسیب برساند.

• چگونه سی تی اسکن در سرطان استفاده می‌شود؟

سی تی  به روش‌های مختلفی در سرطان استفاده می‌شود:

• برای تشخیص رشد غیرطبیعی
• برای کمک به تشخیص تومور
• برای ارائه اطلاعات در مورد مرحله سرطان
• برای تعیین دقیق جایی که تکه­برداری انجام می­شود
• برای هدایت برخی از درمان‌های موضعی خاص مانند سرما درمانی (کرایو تراپی)، radiofrequency ablation و  کار گذاری های رادیو اکتیو seed 
• کمک به برنامه پرتودرمانی خارجی یا جراحی
• برای تعیین اینکه آیا سرطان به درمان پاسخ داده است.
• برای تشخیص عود تومور.

• چگونه سی تی اسکن در غربالگری سرطان استفاده می‌شود؟

مطالعات نشان داده‌اند CT ممکن است در غربالگری سرطان روده بزرگ (ازجمله غربالگری پولیپ­های بزرگ) و غربالگری سرطان ریه مؤثر باشد.

• سی تی اسکن در سرطان روده بزرگ:

کولونوگرافی CT (همچنین به‌عنوان کولونوسکوپی مجازی شناخته می‌شود) می‌تواند برای نشان دادن پولیپ­های بزرگ کولورکتال و تومورهای کولورکتال مورد استفاده قرار گیرد. کولونوگرافی CT از همان دوز تابشی که در CT استاندارد شکم و لگن استفاده می‌شود و در حدود 10 mSv است استفاده می­کند. (در مقایسه، میانگین تخمین­ زده‌ شده سالانه از منابع طبیعی تابش حدود 3 میلی مترمربع است). همانند کولونوسکوپی استاندارد (نوری)، پاک‌سازی کامل کولون قبل از این آزمایش انجام می‌شود. در طول آزمایش، هوا یا گاز دی‌اکسید کربن به داخل کولون تزریق می‌شود تا آن را برای مشاهده بهتر منبسط کند.

کارآزمایی ملی سی تی کولونوگرافی، یک آزمایش بالینی تحت حمایت NCI است که نشان داد دقت سی تی کولونوگرافی مشابه کولونوسکوپی استاندارد است. سی تی کولونوگرافی کم تهاجمی­ تر از کولونوسکوپی استاندارد است و خطر و عوارض کمتری دارد. بااین‌حال، اگر پولیپ­ها یا رشدهای غیرطبیعی دیگر در سی تی کولونوگرافی مشاهده شود، معمولاً کولونوسکوپی استاندارد برای حذف آن‌ها انجام می‌شود.

اینکه آیا سی تی کولونوگرافی می‌تواند به کاهش میزان مرگ‌ ومیر ناشی از سرطان کولورکتال کمک کند، هنوز شناخته‌شده نیست و اکثر شرکت‌های بیمه و (بیمه‌ی پزشکی سالمندان آمریکا) هزینه‌های این روش را بازپرداخت نمی‌کنند. به دلیل اینکه سی تی کولونوگرافی می‌تواند تصاویری از اندام‌ها و بافت‌های خارج از کولون ایجاد کند، ممکن است ناهنجاری‌های غیر کولورکتال هم یافت شوند. برخی از این یافته‌های اضافی کولون جدی خواهند بود، اما بسیاری از آن‌ها جدی نیستند و منجر به آزمایش­ها و جراحی­ های غیرضروری اضافی می­شوند.

• سی تی اسکن در سرطان ریه:

کارآزمایی  NLST که توسط NCI حمایت شد، نشان داد افرادی که در سن 55 تا 74 سالگی سابقه سیگار کشیدن سنگین دارند، اگر با دوز کم helical CT غربال شوند احتمال اینکه در اثر سرطان ریه بمیرند 20 درصد نسبت به روش استاندارد عکسبرداری از قفسه سینه با اشعه X کمتر خواهد بود. (مطالعات قبلی نشان داده‌اند که غربالگری با اشعه X استاندارد باعث کاهش مرگ‌ ومیر ناشی از سرطان ریه نمی‌شود). مقدار تخمین زده‌ شده تابش در دوز کم در روش helical CT 1.5 mSv است.

علیرغم اثربخشی سی‌تی‌ اسکن helical با دوز کم برای غربالگری سرطان ریه در افراد سیگاری شدید، NLST خطرات و همچنین مزایایی را شناسایی کرد. به‌عنوان‌مثال، افرادی که با دوز پایین  helical CT غربالگری شدند روی‌هم‌ رفته میزان نتایج مثبت اشتباه بیشتری داشتند (یافته‌هایی با ظاهر غیرطبیعی شبیه سرطان، اما غیر سرطانی). نتایج مثبت اشتباه بالاتر نسبت به کسانی که با اشعه X استاندارد غربال شدند منجر به انجام روش تهاجمی (مانند برونکوسکوپی یا تکه ­برداری) و عوارض جدی ناشی از آنها، می­شود.

مزایای سی‌تی‌اسکن helical در غربالگری سرطان ریه ممکن است، بسته به اینکه فرد چقدر با افرادی که در NLST شرکت کرده‌اند مشابه است، متفاوت باشد. مزایا ممکن است برای افراد با خطر بالاتر ابتلا به سرطان ریه بیشتر باشد و ممکن است آسیب‌ها برای افرادی که مشکلات پزشکی بیشتری دارند بیشتر باشد (مانند قلب و سایر بیماری‌های ریوی که مشکلات ناشی از تکه­ برداری و سایر جراحی‌ها را افزایش میدهند).

افرادی که فکر می‌کنند خطر ابتلا به سرطان ریه بیشتری دارند و علاقمند به غربالگری با سی‌تی‌اسکن helical با دوز کم هستند، باید درباره مناسب بودن، مزایا و خطرات غربالگری سرطان ریه با پزشک خود صحبت کنند. همچنین باید بدانند که به دلیل اینکه این تکنیک نسبتاً جدید است، برخی از برنامه‌های بیمه در حال حاضر آن را پوشش نمی‌دهند.

سی تی اسکن کل بدن چیست؟

سی تی کل بدن از همه جای بدن ، از چانه تا زیر باسن تصویرمیگیرد. این روش که بطور مرتب در بیماران مبتلا به سرطان مورداستفاده قرار می‌گیرد، می‌تواند در افرادی که هیچ علائم بیماری ندارند هم انجام شود. بااین‌حال، مشخص نشده است که سی تی کل بدن، یک روش غربالگری مؤثر برای افراد سالم باشد. بیشتر یافته‌های نا به هنجار این روش، مشکل جدی برای سلامت را نشان نمی‌دهد، اما آزمایش‌هایی که برای پیگیری و رد کردن مشکل باید انجام شود، ممکن است گران، ناخوشایند و ناراحت‌کننده باشد. بعلاوه سی تی کل بدن می­تواند افراد را در معرض مقدار زیادی از اشعه یونیزاسیون که حدود 12 mSv است قرار دهد که چهار برابر میانگین دوز تخمین ­زده شده سالانه دریافت شده از منابع طبیعی تابش است. اکثر پزشکان CT کل بدن را برای افرادی که علائم و نشانه‌های بیماری ندارند توصیه نمی‌کنند.

پِت سی تی اسکن ترکیبی چیست؟

پِت سی تی اسکن ترکیبی از دو روش تصویربرداری CT و توموگرافی انتشار پوزیترون (PET) در یک روش استفاده می­کند. ابتدا CT برای ایجاد تصاویر تشریحی اندام‌ها و ساختارها در بدن انجام می‌شود و سپس PET برای ایجاد تصاویر رنگی انجام می­شود که تغییرات شیمیایی یا تغییرات عملکردی دیگر در بافت‌ها را نشان می‌دهد.

انواع مختلفی از مواد انتشاردهنده پوزیترون (رادیواکتیو) را می‌توان در PET استفاده کرد. بسته به مواد مورداستفاده، انواع مختلف تغییرات شیمیایی یا عملکردی می‌تواند تصویربرداری شود. متداول­ترین نوع روش PET با استفاده از یک عامل تصویربرداری به نام FDG (یک شکل رادیواکتیو از گلوکز قند است و نشان‌دهنده فعالیت متابولیک بافت‌ها است)، انجام می­شود. ازآنجا که تومورهای سرطانی معمولاً فعالیت متابولیکی بیشتر از بافت‌های نرمال دارند، در اسکن‌های PET متفاوت از بافت­های دیگر ظاهر می­شوند. دیگر عوامل تصویربرداری PET می‌توانند اطلاعاتی درباره سطح اکسیژن در یک بافت خاص، تشکیل عروق خونی جدید، حضور رشد استخوان یا اینکه آیا سلول‌های تومور بطور فعال در حال تقسیم و رشد هستند، ارائه کنند.

ترکیب CT و PET ممکن است یک تصویر کامل­تر از محل و رشد تومور و یا گسترش آن بیش از هر کدام از اینها به‌ تنهایی، ایجاد کند. روش ترکیبی ممکن است توانایی تشخیص سرطان را برای تعیین اینکه تا چه حد تومور گسترش‌یافته است برای برنامه‌ ریزی درمان و نظارت بر پاسخ به درمان بهبود بخشد. پِت سی تی اسکن ترکیبی همچنین می‌تواند تعداد آزمایش‌های تصویربرداری اضافی و سایر روش‌های موردنیاز بیمار را کاهش دهد.

• آیا پرتوهای سی تی اسکن مضر است؟

ممکنست برخی افراد نگران میزان پرتوهایی باشند که حین CT دریافت می کنند. تصویربرداری CT شامل استفاده از اشعه X است که یک شکل از پرتو یونیزان است. در معرض تابش یونیزان قرار گرفتن، خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد. روش‌های استاندارد اشعه ایکس، مانند اشعه X معمولی قفسه سینه و ماموگرافی، از میزان نسبتاً کم اشعه یونیزان استفاده می‌کنند.  CT، بالاتر از روش‌های استاندارد اشعه ایکس، فرد را در معرض تابش اشعه X قرار میدهد اما هنوز افزایش خطر ابتلا به سرطان با یک سی‌تی‌ اسکن کم­ است. فقدان این روش می‌تواند بسیار پرخطرتر از انجام آن باشد، بویژه اگر CT در تشخیص سرطان یا یکی دیگر از شرایط جدی در کسی که دارای علائم یا نشانه‌های بیماری است مورداستفاده قرار گیرد.

معمولاً تصور می‌شود که افزایش ریسک ایجاد یک سرطان کشنده پیشرفته با سی تی معمولی، حدود 1 در 2000 است. در مقابل، ریسک مرگ‌ ناشی از سرطان در آمریکا در کل زندگی حدود 1 در 5 است.

همچنین لازم به ذکر است که هرکس در زندگی طبیعی خود، درمعرض مقداری پرتو یونیزان زمینه ای  قرار دارد. تخمین زده می­شود بطور متوسط یک ​​فرد در آمریکا، دوز مؤثر در حدود 3 mSv از مواد طبیعی رادیواکتیو مانند رادون و تابش از فضای بیرون را دریافت می­کند. تابش از یک دوز کم سی تی اسکن قفسه سینه (1.5mSv) قابل‌ مقایسه با 6 ماه تابش طبیعی است و دوز ثابت سی‌تی‌اسکن سینه (7 mSv) برابر با 2 سال تابش طبیعی است. استفاده گسترده از CT و سایر روش‌هایی که از تابش یونیزان برای ایجاد تصاویر از بدن استفاده می‌کنند، موجب نگرانی شده است که حتی کمی افزایش درخطر ابتلا به سرطان می‌تواند منجر به تعداد زیادی از سرطان‌های آینده شود. کودکانی که روش‌های CT دریافت می­کنند در معرض خطر بیشتری هستند زیرا کودکان نسبت به تابش حساسیت بیشتری دارند و امید به زندگی بیشتری نسبت به بزرگ‌سالان دارند. پس از دریافت میزان مشابه اشعه‌ی تابشی در سنین مشابه با مردان، زنان در معرض خطر بالاتری نسبت به مردان در ابتلا به سرطان هستند.

افراد که باید CT شوند باید با پزشک خود صحبت کنند که آیا این روش برای آن‌ها ضروری است یا خیر و در مورد خطرات و مزایای آن بپرسند. برخی از سازمان‌ها توصیه می‌کنند که افراد مدارک مربوط به آزمایش‌های تصویربرداری را نگه‌دارند و درصورتیکه پزشک آن‌ها دسترسی به کلیه پرونده‌های بهداشتی و سلامتی آن­ها نداشته باشند بتوانند از آن­ها استفاده کنند.

• خطرسی تی  اسکن­ برای کودکان چیست؟

قرار گرفتن در معرض پرتوهای سی‌تی‌ اسکن بر بزرگسالان و کودکان اثرات متفاوتی دارد. کودکان نسبت به بزرگ‌سالان به تابش بطور قابل ­ملاحظه ­ای حساسیت بیشتری دارند زیرا بدن آن‌ها در حال رشد است و بسرعت سلول‌های بدن آن‌ها در حال تقسیم شدن هستند. علاوه بر این، کودکان امید به زندگی طولانی‌تری نسبت به بزرگسالان دارند و فرصت بیشتری برای ایجاد سرطان‌های مرتبط با تابش برای آن­ها فراهم است.

افرادی که سی‌تی‌اسکن‌های متعددی را قبل از 15 سالگی داشته‌اند، خطر بیشتری در ابتلا به سرطان خون، تومورهای مغزی و سرطان‌های دیگر را در دهه بعد از اولین اسکن دارند. بااین‌حال، خطر ابتلا به سرطان در کودکان با تنها یک CT اسکن در حدود یک مورد از هر 10000 اسکن است.

در صحبت با مراقبین بهداشت، سه پرسش کلیدی که والدین می‌توانند از آن­ها بپرسند به این صورت است: چرا این آزمایش نیاز است؟ آیا نتایج در تصمیم­ گیری­ درمان تغییر ایجاد خواهد کرد؟ آیا آزمایش جایگزین دیگری وجود دارد که شامل تابش نباشد؟ اگر تصویر برداری ازلحاظ بالینی تضمین‌شده باشد، والدین می‌توانند اطمینان حاصل کنند که مزایای این روش بیش از ریسک‌های خطر کوچک درازمدت است.

منبع: American Cancer Society 2017

مترجم: فاطمه عرفانی، کارشناس زبان انگلیسی

بازبینی: سید سعید کسایی، فوق تخصص مدیکال آنکولوژی و هماتولوژی