اخلاق پزشکی در طب سنتی ایران و اسلام: مقدمه
بررسي رابطه پزشك و بيمار و تأكيد بر جايگاه حقوق بيمار در حوزه روابط اخلاقي و انساني كه در اعصار و قرون گذشته ريشه دارد، از اهميت بالايي برخوردار است.
يافته هاي متون طب سنتي كهن نشان می‌دهد كه از ديدگاه پزشكان و حكماي ايراني و اسلامي، رعايت اخلاق پزشكي در حوزه حقوق بيماران و رابطه صحيح و منطقي بين پزشك و بيمار با تکیه بر رعايت اصول و موازين اخلاقي و آموخته‌های ديني از مهم ترین موضوعات پزشكي بوده است.
نرم‌خویی، خوش‌رفتاری، مهرباني، دلسوزي با بيمار، حفظ اسرار بيمار، احترام به بيمار، خردمندي و باسواد بودن پزشك، رعايت تقوا و دین داری، پرهيز از لهو و لعب و... از مواردي است كه پايبندي پزشك به آن‌ها در راستاي خدمت به بيمار و رعايت حقوق وي در متون پزشكي قديم، بوده است.
برخي از متون كهن پزشكي كه در اين مطالعه بررسی‌شده است، عبارت‌اند از: «الطب الروحانی» رازي، «کامل الصناعة الطبیة» علي بن عباس اهوازي، «ادب الطبیب» رهاوي، «المعالجات البقراطیة» ابوالحسن طبري، «مفتاح الطب» ابن هندو، «منهاج الدکان» ابوالمني كوهين عطار، «خلاصة الحکمة» عقيلي خراساني و .. .
در دهه‌های اخير به حفظ حقوق بيمار در كشورهاي مختلف توجه فزاینده‌ای شده است. مراكز و مؤسسات تحقيقاتي، دانشگاه‌ها و برخي سازمان‌های ذیربط مجامع علمي به بحث درباره حقوق بيماران می‌پردازند و اشتياق به مسائل اخلاقي، از اين روند روزافزون حمايت می‌کند. لزوم اين مسئله ازآنجا ناشي می‌شود كه هم پزشك و هم بيمار هر دو بعنوان يك انسان با يكديگر در تعامل هستند؛ با اين تفاوت كه پزشك در موضع عامل و کمک رسان و بيمار در موضع کمک پذیر و نيازمند به او قرار دارد. درواقع، نياز بيمار به پزشك نه تنها ازلحاظ جسمي است، بلكه به لحاظ خصوصيات و هویت‌های جسمي و روحی‌اش همواره به پزشكي حكيم نيازمند است. در انسان به‌عنوان عالم اصغر هر آنچه را كه در عالم اكبر وجود دارد، می‌توان يافت. پس ضروري است كه پزشك براي شناخت زواياي وجودي بيمارش علاوه بر شناخت بيماري، رفتارشناس، روانشناس، فيلسوف و عارف نيز باشد. (تابعي و پارسايي، تابستان 1387 هـ. ش. ص 107)
ازآنجاکه تقريباً تمام مفاد حقوقي، اخلاقي هستند يا به شكلي، غايت آن‌ها به اخلاق می‌رسد و از طرف ديگر، حقوق می‌تواند حامي اخلاق و عامل حفظ آن باشد، لذا استفاده بجا و حمايتي از هر يك در مقابل ديگري می‌تواند در پيشبرد اهداف كاربردي، مؤثر واقع شود. درواقع، حقوق به‌عنوان مجموعه قواعد رفتاري بر انسان‌ها از جهت اينكه در اجتماع زندگي می‌کنند، حاكم است؛ اما حقوق فقط قاعده حاكم نيست، قواعد ديگري مانند قواعد اخلاقي نيز بر رفتار انسان‌ها حاكم هستند.
اخلاق قبل از حقوق وجود داشته و در سلسله‌مراتب ارزش‌ها، اخلاق برتر از حقوق است و بايد الهام‌بخش حقوق قرار گيرد. (آسماني و امامي، 1389 هـ. ش. ص 19 (چنين به نظر می‌رسد كه حقوق، رسوب تاريخي اخلاق است. ازاین‌رو، اخلاق در تعديل حقوق، بسيار مؤثر است. يعني در كنار قواعد حقوقي، يك سلسله قواعد اخلاقي وجود دارد كه آن‌ها را متعادل می‌کند. پس اگر اخلاق از كنار حقوق برداشته شود، حقوق قابليت پذيرش خود را از دست می‌دهد.
در حوزه پزشكي نيز مسئوليت پزشكي دو جنبه دارد:
الف) مسؤوليت اخلاقی
ب) مسؤوليت حرفه ای
از منظر مسئوليت اخلاقي پزشك بايد در برخورد با بيماران با لطف و خوش‌رویی و حسن خلق با آن‌ها روبرو شود و بيماران را به شفا يافتن بشارت دهد و از طرفي هم نبايد بيماري را کم‌اهمیت جلوه دهد. پزشك بايد از اداي سخنان درشت، تند و پرخاشگرانه نسبت به بيمار و ترساندن او از بيماري خودداري ورزد.
موارد ذيل را می‌توان جزء مسئولیت‌های اخلاقي پزشك برشمرد: راست‌گویی، امانت‌داری و درستكاري، نصيحت و سفارش پزشك به بيمار، داشتن ظاهري پاكيزه و آراسته، حلم و بردباري، حسن خلق، داشتن هدف خدمت به خلق خدا، سخاوت و مردانگي، رازداري، حضور منظم پزشك در مطب و كلينيك يا بيمارستان، رعايت نوبت بيماران، پرهيز از به كار بردن القابي كه ممكن است براي افراد ناخوشايند باشد، برقراري ارتباط با بيمار، توجه كامل به صحبت‌های بيمار و نگاه كردن به او، رعايت پاكيزگي وسايل معاينه، بيان مسائل به زبان ساده و قابل‌فهم و متناسب با ميزان عقل و سواد بيماران، درك بی‌پولی بعضي از بيماران و . ...
از منظر مسؤوليت حرفه‌ای نيز لازم است پزشك برخي نكات مهم را رعايت نمايد؛ ازجمله:
- اعتمادبه‌نفس داشته باشد كه می‌تواند نشان‌دهنده آموخته‌های وي طي سال‌های متمادي باشد.
- براي پاسخ دادن به پرسش‌های بيمار اطلاعات كافي باشد.
- درباره بيماري و سير و آينده آن، توضيح مفصلي ارائه دهد.
- درمانگر باشد، اما فوري و سريع به تشخيص نپردازد.
- به نوشتن نحوه مصرف داروها و در اختيار قرار دادن جزوات آموزشي مربوط به بيماري اهميت دهد.
- موقع‌شناسی، هشدار در مواردي كه بيماري جنبه فاميلي دارد و پاسخگو بودن را رعايت نمايد.
- لازم است به بيماري كه دنبال نظر و عقيده پزشك ديگري می‌گردد، شخصاً كمك كند.
- بدگويي نكردن نسبت به همكار در حضور بيمار، آگاهي از علم روز، دقت در تشخيص بيماري و مشورت با ديگر پزشكان را لازمه حرفه خود بداند. (جوادي، عباسي و ضيايي، 1386 هـ. ش. ص 100 ـ 154)
موضوع روابط پزشك و بيمار و انتظارات و توقعات معقول و متين بيماران از پزشكان، در اعصار و قرون ريشه دارد و بر اساس سنت‌ها و ميراث فرهنگي و اعتقادات سنتي و ديني و آداب‌ورسوم خاص اجتماعي در جوامع مختلف شکل‌گرفته است.
رعايت اصول و موازين اخلاقي و آموخته‌های ديني در روابط متقابل پزشك و بيمار به‌خصوص در حوزه تعامل پزشك با بيمار نقش بسيار جدی‌تر و پررنگ‌تر از ساير شئون اجتماعي دارد.
پزشك بايد سال‌ها تلاش كند تا بامتانت، مهرورزي، پاک‌دامنی، بی‌نیازی و رازپوشي، اعتماد مردم و درنتیجه بيماران را به دست آورد. بديهي است كه رسيدن به اين مرحله تنها با رعايت قوانين و ضوابط حاكم بر حرفه حاصل نمی‌شود و به رفتاري نياز دارد كه اصول آن در سنت، ميراث فرهنگي، اعتقادات، نيازها و هنجارهاي جامعه ریشه‌های عميقي دارد. رعايت ضوابط و قوانين، درستكاري، ادب و متانت صرف‌نظر از پيشه و شغل از وظايف همه افراد يك جامعه سالم است كه پزشك هم از آن مستثني نيست؛ ولي به دليل ماهيت كار يعني حفظ تندرستي و سلامت مردم و سروكار داشتن باجان و حيات بيماران، پزشك به خصوصيات ديگري هم نياز دارد تا بتواند جايگاه شايسته خود را در اجتماع كسب كند. اين خصوصيات فراتر از رعايت قوانين و ضوابط است و شامل ویژگی‌هایی است كه در سنت‌ها، اعتقادات، عواطف و وجدان جامعه ريشه دوانده است.
رفتار پزشك بايد به‌گونه ای باشد كه بيمار بتواند از صميم قلب به او اعتماد كند. پزشك بايد به بيمار نشان دهد كه حفظ سلامت و تندرستي او اولين و مهم‌ترین هدف است. (همان، ص 7 ـ 9)
مسئله مهم رعايت حقوق بيمار در نظام بهداشتي ايران هنوز تا حدي سلیقه‌ای است و به يك دستورالعمل اجرايي مشخص و مدون نياز دارد. ازاین‌رو، گشودن دریچه‌ای تازه به پديده حقوق بيمار ضروري است. سازمان جهاني بهداشت هم تأكيد می‌کند كه طراحي و تدوين معيارهايي براي حمايت از حقوق بيمار، تنها بر اساس شرايط هر جامعه و با مشاركت و همفكري كليه افراد و گروه‌های ذينفع امکان پذیر است.
بر اساس پيشنهاد سازمان جهاني بهداشت براي تصمیم‌گیری واقع‌گرایانه و تضمين رعايت و ارتقاي حقوق بيماران، وجود قوانين حامي اين حقوق منطبق با زمينه فرهنگي و اجتماعي و برگرفته از دیدگاه‌های افرادي كه به نحوي اين حقوق را دريافت می‌کنند يا وظيفه رعايت آن را به عهده‌دارند از شرايط اوليه اساسي است.
یافته‌ها نشان می‌دهد كه طب سنتي ايراني و اسلامي جايگاه ویژه‌ای براي اخلاق پزشكي قائل است و در پزشكي امروز در مسائل مربوط به حقوق بيمار و رابطه پزشك و بيمار می‌توان از اين پشتوانه ارزشمند استفاده كرد. (جولايي، 1387 هـ. ش. ص 89 ـ 80).
نتيجه:
در متون طبي كهن، برخي مطالب مربوط به حقوق بيمار در حوزه‌ی اخلاق پزشكي، مطرح‌شده و به‌نوعی هر دو موضوع، لازمه پيشرفت همديگر بوده‌اند. در حقيقت، رعايت حقوق بيمار توسط پزشك نوعي تعامل اخلاق مدارانه بوده است. مسلم است كه انديشمندان و پزشكان ايراني و اسلامي حتي در اوج شكوفايي دانش پزشكي از اخلاقيات غافل نبوده‌اند و معتبرترين کتاب‌های اخلاقي را در اين زمينه نگاشته‌اند.
قابل‌ذکر است كه لزوم رعايت حقوق بيمار با ديدگاه توحيدي و انساني و اخلاق مدارانه از ديرباز گام بلندي در امور بهداشت، سلامت و طبابت بوده است .بنابراين، با ترويج و توسعه مفاهيم موجود در متون طبي و اخلاقي گذشته می‌توان به ارتقاي سطح كمي و كيفي ارتباطات انساني در حوزه سلامت بهداشت كمك شاياني نمود و تأسيس رشته‌های اخلاق پزشكي، طب و داروسازي سنتي، تاريخ و متون پزشكي از راهكارهاي قابل‌ملاحظه براي رسيدن به اين هدف می‌باشند.
بی‌تردید همكاري و مشاركت دست‌اندرکاران امر سلامت در حوزه اخلاق و حقوق بيمار با افرادي كه در موضوعات انساني همچون فلسفه، الهيات، تاريخ، ادبيات و ساير علوم اجتماعي نظير جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، سلامت همگاني و حقوق تخصص دارند، امري ضروري می‌باشد.
درنهایت دو پيشنهاد ارائه می‌گردد:
1. شايسته است كه به بيماران اجازه داده شود كه با پزشكان همكاري كنند و ياريگر آن‌ها باشند. از پیشنهاد‌ها و تجربيات و خلاقیت‌های ايشان استفاده شود تا روش‌های ارتباطي مناسب‌تری براي برقراري ارتباط پزشك با بيمار ايجاد شود. حرفه‌ای كه بدون بهره‌مندی از احساس انساني، همدردي، اعتماد و استعداد لازم باشد، نمی‌توان آن را به ثمر رسانيد. به‌یقین، همگامي احترام‌آمیز و منطقي پزشك با بيمار منجر به توسعه تدريجي سلامت در جامعه می‌شود.
2. ازآنجاکه در اغلب متون گسترده پزشكي قديم، اخلاقيات با رعايت حقوق بيمار درهم‌تنیده شده است، ضرورت دارد كه براي پوياتر نمودن مسائل مربوط به حقوق بيمار و اخلاق پزشكي در زمان كنوني اين متون به‌طور كارشناسانه مورد تجزیه وتحلیل و طبقه‌بندی مدون و كاربردي قرار گيرند تا ضمن بهره‌مندی از فوايد قابل‌توجه آن، رويكردي هم به ميراث عظيم مكتوب پزشكي باشد كه حاكي از هويت عظيم سرزمين كهن ايران و جهان اسلام است.
منبع: مقاله دورنمايي از اخلاق پزشكي و رعايت حقوق بيمار در برخي متون طب سنتي ايران و اسلام
گردآورنده: فرزانه غفاري، پژوهشگر، عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي، دانشكده طب سنتي و عصر اسلامی