روشهای پرتودرمانی:

در سال 1901 رونتگن اولین جایزه نوبل فیزیک را دریافت کرد. پرتو درمانی با رادیوم و با دستگاههای تشخیصی با ولتاژ پایین شروع شد. در فرانسه با کشف اینکه دریافت دوزهای روزانه برای هفته ها موجب بالارفتن زیاد شانس شفای بیماران میشد یک واقعه بزرگ رخ داد. روشها و ماشینهایی که پرتو میدهند از آن زمان خیلی پیشرفت کرده است.

در شروع قرن بیستم، به مدت کوتاهی پس از شروع استفاده از اشعه برای تشخیص و درمان، متوجه شدند که پرتو دادن میتواند در کنار درمان سرطان، ایجاد سرطان نیز بکند. خیلی از رادیولوژیست ها از پوست بازویشان استفاده میکردند تا از روی سرخی پوست که مانند آفتاب سوختگی می شد شدت پرتو ماشین پرتو تاب را تست کنند. آنها این را دوز اریتم می نامیدند و دوز مناسب روزانه در نظر گرفته می شد. تعجب آور نیست که بسیاری از آنها در اثر مواجهه ممتد با پرتوها دچار لوسمی شدند. پیشرفتهای فیزیک اشعه و تکنولوژی کامپیوتر طی 25 سال آخر قرن بیستم امکان تاباندن دقیق تر پرتو را فراهم نمود.

روشهای پرتو درمانى:
دو نوع روش وجود دارد، تابش خارجى و تابش داخلى:

الف-تابش خارجى (EBRT):

بوسيله دستگاه هايى در خارج از بدن اشعه توليد می شود و از چندين جهت بر يك ناحيه خاص تابانده مى شود. مثلاً اگر سرطان در ريه باشد، تابش فقط بر ريه متمركز خواهد بود و نه کل بدن. در اغلب موارد، تابش خارجى "روزانه" انجام مى گردد (پنج روز در هفته)، تا سلول هاى سالم فرصتى براى بهبودى داشته باشند، و تعداد هفته ها بستگى به نوع سرطان، هدف از درمان، دوز تابش و برنامه زمانی پرتودرمانى دارد و به آن "دوره درمان" گفته مى شود. اغلب اوقات پرتو درمانى نيازى به شب مانى در بيمارستان ندارد و در يك مركز راديوتراپى، روزانه انجام مى پذيرد.
محققين دائماً به دنبال روش هايى هستند كه با "تنظيم ميزان تابش" و جدول زمانى بسته شده، ميزان لازم و ضرورى از اشعه را در مدت زمان كوتاه به بيمار برسانند، كه نه تنها درمان شود بلكه آسيب كمتری به بافت هاى سالم برسد.

دوزهای مختلف تابش خارجى:

• تابش پُرشتاب (Accelerated Fractionation) هر روز با دوز بالا انجام  می شود تا از دوره درمان كاسته شود.
• تابش "هايپر فركشنيشن" (Hyperfractionation) دوزهاى كمتر از ميزان معمول براى يك روز، بيش از يكبار در روز به بيمار داده مى شود.
• تابش "هايپو فركشنيشن" (Hypofractionation) دوز هاى بیشتر از میزان معمول برای يك روز، روزى يكبار يا كمتر به بيمار داده ميشود، تا از تعداد درمان ها كاسته شود.

محققين، اميد بسيار دارند كه با اتخاذ اين روش هاى مختلف، بتوانند به راه هايى دست پيدا كنند كه منجر به موثرترين درمان ها و درعين حال كمترين عوارض جانبى، شوند.

انواع روش های تابش خارجی:

• (CRT) Conformal Radiation Therapy:

از تصاویر سی تی اسکن و کامپیوتر های خاص استفاده می کند تا بطور بسیار دقیق نقشه ای از محل کنسر در سه بعد فراهم کند.

بدن بیمار با یک قالب پلاستیکی ثابت نگه داشته میشود تا در هر نوبت درمان تومور در موقعیت مشابهی قرار گیرد. پر توهای اشعه طوری تنظیم میشوند که از چند جهت بر اساس شکل تومور به آن تابانده شوند.

• (IMRT) Intensity Modulated Radiation Therapy:

مانند CRT است اما در کنار هدف گیری پرتوها از چند جهت شدت پرتوها نیز قابل تنظیم است. این موجب کنترل دقیق تر و کاهش رسیدن پرتو به بافت نرمال در کنار رساندن دوز بالا به سرطان میشود.

• Conformal Photon Beam Radiation Therapy:

بجای پرتو X از پرتوهای پروتون استفاده میکند. پروتونها بخشهایی از اتمها هستند که به بافتهایی که از آنها عبور میکنند آسیب اندکی میزنند اما درکشتن سلولهایی که در آخر مسیر هستند خیلی موثرند. این به این معنی است که پرتو پروتون میتواند  اشعه بیشتری را به سرطان بتاباند در حالیکه آسیب کمتری به بافتهای نرمال میزند.

• Streotactic Radiosurgery (SRS):

شامل چندین تکنیک تاباندن حجم بالای اشعه به یک تومور کوچک میشود. ممکنست واژه جراحی گمراه کننده باشد زیرا واقعا هیچ برشی ایجاد نمی شود. شایعترین محل درمان شده با این تکنیک پرتو تابی مغز است. یک شتاب دهنده خطی یا ماشینهای خاص مانند گاما نایف یا سایبر نایف می تواند برای دادن این درمان به کار رود.

• Intraoperative Radiation Therapy (IORT ):

فرمی از درمان است که در زمان جراحی پرتو را می تابانند. پرتو می تواند بعد از خارج سازی سرطان بطور مستقیم به سرطان یا بافتهای نزدیک آن تابانده شود. این روش پرتودرمانی بیشتر در سرطانهای شکم یا لگن استفاده می شود یا در سرطانهایی که تمایل به عود دارند. IORT مقدار بافت نرمال اشعه دیده را کم می کند زیرا بافتهای نرمال را می توان حین جراحی از مسیر پرتو کنار زد و با بکار بردن محافظ دوز بالاتری از پرتو را به سرطان تابانید.

ب-تابش داخلى (Brachy Therapy):

در اين روش، يك منبع تابش، جامد یا مايع، از داخل بدن کار تابش را انجام داده كه نوع "منبع جامد" آن "براكى تراپی" ناميده شده و در آن منبع تابش به صورت نوار، دانه، يا كپسول، در داخل بدن و يا داخل تومور و يا نزديك آن قرار داده مى شود (پس، براى درمان يك نقطه خاص كار برد دارد). در روش"منبع مايع" كه به آن "سیستميك تراپی" نيز مى گويند، راديودارو، همراه جريان خون به تمامى بافت هاى بدن رسيده و با يافتن سلول هاى سرطانى، موجب مرگ آنان مى شود (منبع تابش با خوردن و يا از طریق وريد وارد بدن مى شود). در روش "براكى تراپى" (تابش داخلى)، پس از انجام معاينات بدنی و اخذ شرح حال پزشکی و انجام تصویربرداری های لازم برنامه ریزی درمان، پزشك متخصص پرتودرمانی درمورد بهترین روش پرتودرمانی داخلی مناسب شما و مضار و منافع آن توضیح می دهد و بعد از موافقت شما، درمان آغاز مى شود.

تکنیکهای کارگذاشتن براکی تراپی:

غالباً براكى تراپى ها، (بسته به نوع سرطان و مكان آن) از طریق يك لوله كش سان (كاتتر) و يا يك "اپلیکاتور" بزرگتر کار گذاشته می شوند. براکی تراپی به روشهای زیر کارگذاشته می شود:

• براکی تراپی اینترستیشیال:

در این روش، منبع تابش را مستقيماً داخل تومور قرار مى دهند، مثلاً در سرطان پروستات.

• براکی تراپی داخل حفره ای:

در این روش، منبع تابش در يك حفره بدن، ويا در يك حفره ايجاد شده به وسيله جراحى، قرار داده مى شود. مثلاً منبع تابش را مى توان در "واژن"  به منظور درمان سرطان هاى دهانه (گردن) رَحم، ويا بافت مخاطى آن، مستقر نمود.

• براکی تراپی اپی اسکلرال:

در این روش، منبع تابش به چشم متصل مى گردد، مثلاً در درمان "ملانوماى" چشمى.
 

پس از آنکه کاتتر یا اپلیکاتور در محل قرار گرفت منبع اشعه داخل آن قرار داده می شود. منبع تابش ممكنست براى چند دقيقه، چند روز، و يا مابقى عمر در موضع قرار داده شود و اين مدت زمان، بستگى به نوع سرطان، نوع منبع تابش، ناحيه مبتلا به سرطان، ميزان سلامتى بيمار، و درمان های قبلی، دارد.

سه نوع براكى تراپى وجود دارد:

• ایمپلنت تابش با دوز پايين (LDR):

در اين روش، منبع تابش به مدت يك روز تا يك هفته در موضع قرار گرفته، و در اين مدت شما در بيمارستان خواهيد بود. زمانى كه دوره درمان پايان يافت، كاتتر و يا ابزار کارگذاشته شده خارج خواهد شد.

• ایمپلنت تابش با دوز بالا (HDR):

در اين روش، منبع تابش به مدت ١٠ تا ٢٠ دقيقه، در موضع قرار داده مى شود و سپس خارج مى گردد. ممكن است منبع تابش دو بار در روز به مدت دو تا پنج روز، و يا، هفته اى يك مرتبه، براى مدت دو تا پنج هفته (كه اين زمان بندى، بستگى به نوع سرطان دارد)، در موضع گذارده شود، در اين مدت شما يا در بيمارستان خواهيد بود و يا روزانه به محل انجام درمان رجوع مى نماييد. مانند روش با دوز پایین پس از پايان دوره درمان، كاتتر يا ابزار کارگذاشته شده، خارج خواهد شد.

• ایمپلنت با منبع تابش "دایمى":

در اين روش، منبع تابش به طور دائمى در موضع قرار داده شده (براى تمامى عمر) و لوله ها و كاتتر و ابزار بلافاصله، خارج مى شود، اما ميزان تابش هر روز كمتر از روز قبل شده (ضعيف تر)، و با گذشت زمان كاملاً به پايان مى رسد، اما در روزهاى اول، شما بهتر است وقت كمترى را با ديگر افراد گذرانده و مخصوصاً از بچه ها و يا زنان حامله، كاملاً دورى نماييد.

در پرتودرمانی داخلی شما ساتع کننده اشعه هستید:
در روش سيستميك (كه قبلاً توضيح داده شد)، مايعات بدن همانند ادرار، عرق، بزاق، براى مدتى از خود اشعه ساتع مى نمايند، اما در براكى تراپى، مايعات بدن فاقد تشعشعات هستند، اما منبع پرتودر بدن تشعشع دارد، اگر دوز آن بالا باشد بايد يك سرى اقدامات احتياطى به عمل آورد، مثلا:

• بايد در يك اتاق بيمارستان، تنها باشيد تا پرتو هاى ساتع شده، به ديگران نرسد.
• بايد كارهاى بيمار را کاركنان سريع انجام داده واز اتاق زود خارج شوند، در مواقع لزوم بايد از پوشش مخصوص ضد اشعه، حفظ فاصله، و گفتگو از دهانه اتاق، استفاده نمايند.

ملاقات كنندگان نيز بايد مسائلى را رعايت نمايند:

• در روزهاى اول نبايد به ملاقات بیمار بيايند.
• قبل از ملاقات، حتماً با مديريت بخش هماهنگ نمايند.
• بهتر است ملاقات از دهانه در اتاق انجام شود.
• ملاقات كوتاه (كمتر از٣٠ دقيقه) باشد، و زمان بستگى به محل تابش در بدن و نوع آن دارد.
• ملاقات براى بچه هاى كوچك زير يك سال و يا زنان حامله، اكيداً ممنوع است.
• همچنين، پس از خروج از بيمارستان، نبايد تا مدتى نزديك ديگر افراد شويم.

مواد شیمیایی حساس کننده به پرتو، موادی هستند که سرطان را به اشعه ها حساستر می کنند. هدف از تحقیق روی این مواد دادن داروهایی است که حساسیت تومور به اشعه را بدون اثر بر بافت نرمال بالاتر ببرد. محققین همچنین در حال بررسی موادی هستند که بافت طبیعی را از اشعه محافظت می کند.

تعيين نوع پرتودرمانى:

تعیین نوع پرتودرمانی به چند عامل بستگی دارد: نوع سرطان، اندازه تومور، مكان تومور، ميزان نزديكى آن به اندام هاى حياتى، وضعيت كلى سلامت بيمار، سن بيمار، ساير شرایط پزشكى، و احتمال اين كه در آينده چه درمان هاى ديگرى براى سرطان خواهد گرفت، دارد.

منبع: American Cancer Society 2017

مترجم: نادر قطمیری، کارشناس زبان انگلیسی

           مژگان سرافرازی "انجمن امداد به بیماران سرطانی ایران"

بازبینی: سید سعید کسایی، فوق تخصص مدیکال آنکولوژی و هماتولوژی