نحوه انجام پرتودرمانی:
مقدمه:
معمولاً بیمارانی که توسط متخصصین رشته های مختلف پزشکی تحت معاینه و اقدامات تشخیصی قرار می گیرند جهت پرتودرمانی به پزشک متخصص پرتودرمانی معرفی می شوند. در بخش پرتودرمانی پس از مطالعۀ سوابق و بررسی مدارک پزشکی بیمار، پزشک معالج نوع درمان را بر حسب نوع و مقدار اشعه، مدت درمان، انجام پرتودرمانی به تنهایی یا با درمانهای دارویی یا جراحی تعیین نموده و بیمار را در جریان نحوه درمان قرار می دهد.
پرتودرمانی به روشهای مختلفی انجام می شود:
-
درمان از نزدیک (براکی تراپی:(
در این روش منبع تولید پرتوهای یونیزان را به کانون ضایعه در بدن نزدیک می کنند. موارد کاربرد اینگونه روشها محدود است و برای هر بیمار متفاوت خواهد بود. بیمارانی که تحت این درمان قرار می گیرند معمولاً می بایست در بیمارستان بستری شوند و تحت مراقبتهای خاصی قرار گیرند.
این پرتودرمانی را با تزریق ماده ای در داخل خون و یا گذاشتن قالب یا وسایل خاص بر روی پوست بدن انجام می دهند. ممکنست محفظه های حاوی مواد رادیواکتیو را بصورت داخل حفره ای (مثلاً درون فضای رحم یا درون لوله مری) کار بگذارند (درمان Internal). گاهی نیز ماده رادیواکتیو (منبع تولید پرتوهای یونیزان) را مستقیماً با سیم یا سوزن در محل ضایعه وارد می کنند (درمان با Implant).
-
درمان از راه دور (پرتودرمانی خارجی :(Tele Therapy
در این روش منبع تولید پرتوهای یونیزان با فاصله مشخصی خارج از بدن قرار دارند. اکثر بیماران در بخش پرتودرمانی با این روش درمان می شوند. دستگاههایی که برای پرتودرمانی خارجی بکار می روند از نظر قدرت تولید پرتوهای یونیزان متفاوتند و دستگاههای اشعه ایکس، دستگاه کبالت و دستگاه شتابدهندۀ خطی از جمله دستگاه های درمانی برای پرتودرمانی خارجی می باشند این دستگاهها با تولید اشعه ایکس یا گاما منطقه درمان را تحت تابش قرار می دهند. بدین صورت که دستگاه در فاصله کمی از بیمار قرار گرفته و اشعه خروجی با مقدار و جهت محاسبه شده به ناحیه مورد نظر می تابد. این دستگاهها معمولاً شامل یک قسمت درمانی (منبع پرتوها) و یک تخت درمان برای استقرار بیمار می باشند. تخت درمان قادر است در جهات مختلف حرکت کند که برای تنظیم وضعیت بیمار از این حرکات استفاده می شود.
بیمارانی که می بایست تحت پرتودرمانی خارجی قرار گیرند معمولاً به صورت سرپایی مراجعه و در جلسات متعدد و روزانه تحت درمان قرار می گیرند در صورتی که بیمار از نظر حال عمومی یا مسائل درمانی خاص نیاز به مراقبت مستمر داشته باشد در بیمارستان بستری خواهد شد.
اکثر بیماران پنج روز در هفته درمان می شوند و نحوه درمان در هر جلسه روزانه معمولاً ثابت و یکنواخت است. گاهی تعداد جلسات یا منطقه درمان با صلاحدید پزشک معالج شما تغییر خواهد کرد. اکثر درمانهای پرتودرمانی چند هفته به طول می انجامد البته گاهی نیز دوره درمان کوتاه است.
پرتودرمانی هیچگونه دردی ندارد، برخی بیماران ممکنست بر اثر بیماری درد و ناراحتی هایی داشته باشند ولی غالباً این علایم ارتباطی به پرتودرمانی ندارد. بطور کلی بیماران در حین پرتودرمانی هیچگونه احساس خاصی ندارند و در اینمورد نباید ترس یا اضطرابی داشته باشند.
درمان شما متناسب با بیماریتان تنظیم شده و پرسنل درمانی نحوۀ اجرای آن را به شما توضیح خواهند داد. اگر در بخشهای خاصی از بیمارستان بستری شده باشید، پرسنل بخش شما را در زمان مناسب جهت پرتودرمانی اعزام و راهنمایی خواهند کرد.
«برنامه ریزی پرتودرمانی» چیست؟
برای شما برنامۀ درمانی خاصی در نظر گرفته شده است. ممکنست قبل از شروع دورۀ پرتودرمانی شما را چند بار به اتاق سیمولاتور برده و چند عکس با اشعۀ ایکس از شما گرفته شود. سیمولاتور دستگاهی است شبیه دستگاه رادیوگرافی (عکسبرداری) معمولی که از منطقۀ پیشبینی شده برای پرتودرمانی، تصاویر دقیقی تهیه می کند.
ممکنست برای برنامه ریزی دقیقتر برای شما رادیوگرافی یا تصاویر سی تی اسکن درخواست گردد، در هر مورد به شما توضیح داده خواهد شد. برنامه درمانی برای هر بیمار متفاوت و اختصاصی است. ممکنست حتی بیمارانی که بنظر شما بیماری مشابه شما دارند، برنامۀ درمانی متفاوتی داشته باشند.
پس از آنکه برنامه درمانی شما تعیین گردید، منطقۀ درمان بر روی بدن علامتگذاری خواهد شد تا در طول دورۀ درمان مشخص باشد. علایمی که بر روی بدن گذاشته می شوند تا پایان درۀ درمان نمی بایست پاک شوند. در صورت تغییر وضعیت یا پاک شدن علایم، پرسنل درمانی یا پزشک معالجتان را آگاه سازید.
برنامۀ درمانی شما در بخش فیزیک پرتودرمانی از نظر تنظیم دستگاهها محاسبه می شود و پس از آن درمان شروع خواهد شد. پزشک معالج در طول دوره درمان بطور منظم شما را کنترل خواهد کرد.
ممکنست با توجه به نوع بیماری و وضعیت خاص بدنی شما، تغییراتی در برنامه درمان پیش آید. تغییرات فوق برای بهبود نتیجه درمان و سلامتی شماست و نباید موجب نگرانیتان شود.
برنامه درمانی شما توسط پزشک متخصص تعیین می گردد. در این برنامه نکات ذیل تعیین شده است:
- نوع دستگاه درمانی.
- میزان پرتوی که روزانه بشما داده می شود.
- منطقه مورد درمان
- وضعیت استقرار شما بر روی تخت درمان.
- تعداد جلسات درمان.
چه کسانی پرتودرمانی شما را انجام می دهند؟
پزشک معالج شما با همکاری پرسنل مرکز پرتودرمانی، درمان شما را برنامه ریزی می کنند و انجام خواهند داد. پرسنلی که در جریان برنامۀ درمان شما قرار می گیرند عبارتند از:
- متخصص فیزیک یا مسئول دوزیمتری که با در نظر گرفتن مشخصات دستگاه، برنامه درمانی شما را محاسبه نموده و برای اجرا در اختیار تکنسین های درمان قرار می دهد. مسئول فیزیک پرتودرمانی محاسبات لازم برای تنظیم دستگاه را انجام می دهد و شما ارتباط مستقیم با مسئول فیزیک نخواهید داشت.
- پرستار که همراه پزشک معالج شما در جریان معاینات و درمان شما قرار می گیرند. شما می توانید سؤالات و مشکلات خود را با پرستار مسئول خودتان در میان بگذارید.
- تکنسین های پرتودرمانی که درمان شما را پس از تنظیم شرایط مشخص شده در اتاقهای درمان انجام می دهند. تکنسین های پرتودرمانی برای تنظیم و اجرای درمان به شما تذکراتی می دهند با توجه و دقت در اجرای این تذکرات در انجام درمان خود همکاری نمایید.
- متخصص بیهوشی که در مواقع ضروری به بیمار بیهوشی عمومی می دهد. اکثراً بچه های کوچک که در حین درمان تکان می خورند برای ثابت نگه داشتن، زیر بیهوشی عمومی درمان می شوند.
- ممکنست پزشک معالج بر حسب نیاز از افرادی که متخصص تغذیه، فیزیوتراپی، روانپزشکی یا مددکار اجتماعی می باشند برای حل مشکلاتی که ممکنست بیماران داشته باشند کمک بگیرد.
اتاق پرتو درمانی و نحوۀ درمان:
اتاق درمان اتاقی است که دستگاههای درمانی در آنجا قرار دارند. در حین درمان شما می بایست در این اتاق تنها بوده و در وضعیت مناسب درمانی ثابت باشید. وقتی به اتاق درمان می روید تکنسین های پرتودرمانی شما را در وضعیتی که باید درمان شوید قرار می دهند و دستگاههای درمانی را مطابق با شرایطی که برای درمان لازم است تنظیم می کنند. معمولاً زمان لازم برای تنظیم وضعیت استقرار بیمار بیش از زمان واقعی درمان است. مهمترین نکته ای که در اتاق درمان رعایت خواهید کرد آنست که در حین درمان می بایست وضعیت استقرار شما تغییر نکند و کاملاً بی حرکت باشید.
البته کشیدن نفس و عمل بلع در حین درمان اشکالی ایجاد نخواهد کرد. در بیمارانی که امکان تغییر وضعیت و یا عدم تحمل وضعیت ثابت درمان وجود داشته باشد از وسایلی مانند کمربند برای بستن قسمتهایی از بدن استفاده می شود.
گاهی در حین درمان دستگاه به آرامی بر سطح بدن شما به صورت مماس تکیه خواهد کرد ولی معمولاً دستگاه درمانی در فاصله مشخصی از بدن قرار می گیرد. گاهی دستگاه صدایی شبیه کمپرسور جاروبرقی خواهد داشت که اهمیتی ندارد و نباید باعث نگرانی شما بشود.
ممکنست بر حسب نوع درمان دستگاه در فاصله ای از بدن شما ثابت بایستد و یا در محدودۀ معینی تغییر جهت داده و حرکت نماید. گاهی برای حفظ قسمتهایی از بدن پوششهای سربی بر روی بدن یا بر روی صفحه خاصی که در فاصله کمی از بدن قرار دارد، گذاشته می شوند.
پس از آنکه تکنسین ها وضعیت استقرار شما را بر روی تخت درمان کنترل و تنظیم نمودند از اتاق خارج می شوند و بدنبال آن درمان شروع خواهد شد. طول مدت درمان در هر جلسه معمولاً ثابت بوده و بر حسب نوع دستگاه و نحوه درمان از چند ثانیه تا چند دقیقه بطول می انجامد. تکنیسین ها در حین درمان از پشت شیشۀ مخصوص اتاق درمان سربی و از طریق تلویزیون مدار بسته شما را کنترل و در صورت نیاز از طریق بلندگو با شما صحبت خواهند کرد.
در صورتیکه بیمار بچه باشد و قادر به همکاری دقیق در حین درمان نباشد هر روز قبل از درمان توسط متخصص بیهوشی، بیهوشی عمومی داده خواهد شد تا بیمار در حین درمان تکان نخورد.
تکنسین های پرتودرمانی تمام اطلاعات و نکات لازم برای انجام درمان را به شما توضیح خواهند داد. وقتی که هر جلسه پرتودرمانی خارجی خاتمه می یابد هیچگونه پرتو یا ماده رادیواکتیو در بدن شما وجود ندارد و شما با خیال آسوده و مطمئن می توانید با دیگران و حتی بچه ها و خانمهای باردار ارتباط داشته و در میان جمع باشید.
شما هیچگونه حسی در برابر پرتوهای درمانی نخواهید داشت و در صورت احساس کوچکترین ناراحتی بایستی تکنسین های پرتودرمانی را مطلع نمایید.
پس از چند جلسه که پرتودرمانی شروع شد پزشک معالج شما پیشرفت درمان را کنترل و پیگیری خواهد کرد. در اثر پرتودرمانی بافت های بیمار و مشکوک کوچک شده یا از بین می روند، با این حال ممکنست شما نتیجۀ درمان را احساس نکنید. گاهی نیز نتیجه درمان بصورت کوچک شدن توده یا محو شدن درد یا از بین رفتن ناراحتی خاص خواهد بود.
پزشک معالج شما در فواصل زمانی معینی شما را معاینه کرده و ممکنست از شما آزمایش یا رادیوگرافی خاصی بخواهد تا پیشرفت درمان را بررسی کند. پزشک معالج بر اساس وضع موجود در مورد نحوه ادامۀ درمان تصمیم گیری خواهد نمود.
منبع: American Cancer Society 2017
مترجم: نادر قطمیری، کارشناس زبان انگلیسی
مژگان سرافرازی "انجمن امداد به بیماران سرطانی ایران"
بازبینی: سید سعید کسایی، فوق تخصص مدیکال آنکولوژی و هماتولوژی